Uit het elfde hoofdstuk van Max Havelaar (1860)
door Multatuli (1820 - 1887)



`Ik was gewoon aan teleurstellingen bij 't zien van alles
wat zo hoog wordt opgehemeld. Ziet eens, bijvoorbeeld, de
watervallen waarvan men zoveel spreekt en schrijft. Wat
mij betreft, ik heb weinig of niets gevoeld te Tondano,
te Maros, te Schaffhausen, bij de Niagara. Men moet zijn
boekje inzien om daarbij de vereiste maat zijner
bewondering bij de hand te hebben, over "zoveel voeten
vals" en "zòveel kubiek-voeten waters in de minuut" en
als die cijfers dan hoog zijn, moet men hò zeggen.
Ik wil nooit weer watervallen zien, althans niet als ik
er een omweg voor moet maken. Die dingen zeggen me niets!
Gebouwen spreken me wat luider toe, vooral wanneer 't
bladzijden uit de geschiedenis zijn. Maar hierbij spreekt
een gevoel van heel andere aard! Men roept de vergangen-
heid op, en laat de schimmen van 't verledene de revue
passeren. Hieronder zijn zeer afschuwelijke, en dus, hoe
belangrijk dit soms wezen moge, men vindt in zijn gewaar-
wordingen niet altijd voldoening voor schoonheidsgevoel
... onvermengd althans nooit! En zonder de geschiedenis
erbij te roepen, is er wel veel schoons in sommige
gebouwen, maar 't wordt gewoonlijk bedorven door gidsen
-- van papier, van vlees en been ... 't komt overeen
uit! -- gidsen, die je de indruk wegstelen door hun
eentonig: "Deze kapel is opgericht door de bisschop van
Munster in 1423 ... de zuilen zijn 63 voeten hoog, en
rusten op..." ik weet niet wat, en het kan me niet
schelen ook. Dat gebabbel is vervelend, want men voelt
dat men dan juist drieënzestig voet bewondering moet
gereed hebben, om niet in de ogen van sommigen door te
gaan voor een Vandaal of Geschäfts-reiziger... dàt is
een ras!'

`De Vandalen?'

`Nee, die anderen. Nu zou men zeggen, houd dan je gids
in de zak, als hij gedrukt is, en laat hem buiten staan
of zwijgen in 't andere geval, maar behalve dat men
werkelijk tot enigszins juist oordelen, dikwijls
inlichting nodig heeft, zou men, ook al kon men die
inlichting altijd missen, toch tevergeefs in enig
gebouw iets zoeken, dat langer dan een zeer kort
ogenblik beantwoordt aan ons verlangen naar het schone,
omdat het niet beweegt. Dit geldt, geloof ik, ook voor
beeldhouwwerk en schilderstukken. Natuur is beweging.
Groei, honger, denken, gevoelen, is beweging...
stilstand is de dood! Zonder beweging, geen smart, geen
genot, geen aandoening! Beproef eens daar te zitten
zonder u te verroeren, ge zult zien hoe spoedig je een
spookachtige indruk maakt op ieder ander, en zelfs op
je eigen verbeelding. Bij 't mooiste tableau vivant
verlangt men al gauw naar een volgend nummer, hoe
heerlijk ook de indruk was in 't begin. Daar nu onze
schoonheidszucht niet voldaan is met één blik op iets
schoons, maar behoefte heeft aan een reeks van
opvolgende blikken, op de beweging van het schone,
lijden wij aan iets onvoldaans bij 't aanschouwen van
die soort van kunstwerken, en daarom beweer ik dat
een schone vrouw -- mits geen portretschoonheid die
stilstaat -- het naast komt aan het ideaal van 't
goddelijke.'