Hella S. Haasse
(2 februari 1918 - 29 september 2011)
Zonder de link met Indonesië had ik waarschijnlijk minder van Hella S.
Haasse gelezen. Inmiddels heb ik toch een aardige verzameling van de
‘grande dame’ van de Nederlandse literatuur opgebouwd. Inclusief de
autobiografische werken.
Bij het verschijnen van de biografie door Aleid Truijens in 2022 was het
zogenaamde nieuws dat Hella geen gelukkig huwelijk heeft gehad. Maar in al
haar boeken is dat juist een thema.
- (1950) De verborgen bron. Een tijdloos boek.
"Sinds ik mij heb neergelegd bij het feit dat mijn verlangens, mijn
gedachten bij jou geen weerklank vinden, leven wij zo zakelijk, zo -
vergeef mij het woord - antiseptisch, zonder gevaar voor verwikkelingen,
misverstanden, botsingen. Nooit een breuk, een uitbarsting, een vlucht -
maar ook nooit een verzoening, nooit de vrede van een terugkeer, nooit de
verlossing van een catharsis."
"Heb ik dan, toen ik je voor het eerst ontmoette, gehoopt dat tussen ons de
diepe verwantschap zou bestaan die eenzaamheid voorgoed uitsluit? Ik
herinner mij nu dat ik eens zulk een verlangen gekoesterd moet hebben."
"Wij leven samen in een steriele harmonie die even dodelijk is als langzaam
werkend vergif."
- Een gevaarlijke verhouding of Daal-en-Bergse brieven (1976)
'Een roman' staat op het omslag, maar je zou dit boek eerder kunnen lezen
als een literair essay, een studie met veel verwijzingen. Wat mij betreft
hadden de verwijzingen nog wel meer uitgewerkt mogen worden. Nu maakt het
nieuwsgierig; je kunt dat toch onmogelijk allemaal hebben gelezen?
8. Les liaisons dangereuses
24. Descartes. Waarachtige vrijheid: het opperste geluk, dat vulgaire
geesten tevergeefs van de Fortuin verwachten, maar dat een mens alleen maar
op eigen kracht kan bemachtigen.
53. Wat de man in een vrouw zoekt, kan een enkel vrouwelijk wezen hem
onmogelijk geven, zo is de natuur nu eenmaal.
67. Genot wordt voorafgegaan door de begeerte, die man en vrouw naar elkaar
drijft, maar gevolgd door afkeer, die hen weer uiteenjaagt.
73. Grote dichters en kroniekschrijvers van heden en verleden gestalte
hebben gegeven aan dappere, zelfbewuste, zelfstandige, intelligente,
doortastende en toch door en door vrouwelijke vrouwen.
76. Het klimaat van Holland werkt in alle opzichten mee om iemand te
bekeren tot de geneugten van het interieur.
77. Eerbied en begrip voor het vrouwelijke wezen zouden de weg wijzen naar
een betere samenleving!
94. Lezen is, merk ik, in vele opzichten: een dialoog voeren.
95. Goethe, roman over een zekere Werther, de drama’s Stella en Iphigenia:
in de vrouwspersoon geen interessante eigenschappen te ontdekken.
98. De wetten die het wezen van de een bepalen, zijn funest voor de ander.
Samengaan blijkt alleen mogelijk door middel van wapenstilstand, blijvende
vriendschap is een illusie.
99. Manon Lescaut van abbe Prevost, Molly Flanders van Daniel Defoe.
Avonturiersters, het vrouwelijke equivalent van de schelmen die vanouds bij
lezers in de smaak zijn gevallen vanwege hun vindingrijkheid, durf en
innerlijke veerkracht. Zij zijn individuen van het vrouwelijk geslacht,
volledig doordrongen van de harde werkelijkheid.
100. Marivaux, komedies, dialoog uit de kolonie: ‘Het huwelijk zoals dat
tot nog toe geweest is, betekent eigenlijk niets anders dan een vorm van
slavernij, die we moeten afschaffen’.
101. Als in een vrouw passie samengaat met wilskracht en intelligentie, kan
de uitkomst alleen maar een tragedie zijn. Vrouwen worden ons in literaire
werken getoond ten prooi aan passie, als het voorwerp of het slachtoffer
van andermans passie, zoal Phaedra of Hermione of Berenice in de tragedies
van Racine.
105. Zowel Euripides als Ovidius hebben een tragedie gewijd aan Medea, die
de held Jason behulpzaam was bij de verovering van het Gulden Vlies, en die
later op zo bloedige wijze wraak nam vanwege zijn ontrouw.
106/119/126. Medea doodt haar zoontjes en haar medeminnares om Jason te
treffen, zoals zij eerder, om hem te helpen, haar eigen broer heeft
vermoord.
111. Goethe zijn oeuvre wemelt van bedrogen en verlaten vrouwen. Gretchen
in Faust is het klassieke type van de verleide onschuld. Zij doodt in
wanhoop en waanzin haar pasgeboren kind en wordt tot het schavot
veroordeeld.
114/117. Lady MacBeth, een van de grote gepassioneerde vrouwenfiguren in de
literatuur. Zij moet een monster worden om zijn wensen te verwerkelijken.
120. Clytaemnestra doodt Agamemnon omdat hij in staat was zijn eigen
dochter Iphigenia te slachten in ruil voor de gunst der goden in de oorlog
om Troje.
120/121. In het Nibelungenlied verkeert Brunhilde in een vergelijkbare
situatie. Zij lokt de moord uit op de held. Kriemhilde roeit haar hele
familie uit, blinde haat jegens degenen die haar echtgenoot hebben
ontnomen, een einde hebben gemaakt aan haar vrouwengeluk.
128. Niet slechte vrouwen uit de literatuur, Chimene, de geliefde van de
held uit Le Cid.
132. Zinnelijkheid of Zedeloosheid. Semirames, Cleopatra, Messalina,
Poppaea Sabina, de Byzantijnse Theodora, de Merovingische Fredegonde, de
Paus-dochter Borgia en Maria Stuart staan als verleidsters te boek, berucht
om hun listen, de gifbeker bereidden, en uit laten voeren van moorden.
151. Belle van Zuylen, een vrouw op gepaste wijze afstand kan bewaren tot
een geliefde man.
182. De boosaadige La Celestina uit het vijftiende-eeuwse Spaanse drama van
Fernando de Rojas.
184. Zinnelijke hertogin De Maufrigneuse in Balzacs oeuvre, demonische
Hyacinthe de Chantelouce in La bas van Huysmans, infernale Lulu in twee
drama’s van Wedekind, kille Lucy Tantamount in Point Counter Point van
Huxley.
185. Becky Sharp in Thackeray’s Vanity Fair, Stendhals Lamiel, Hedda Gabler
van Ibsen, Strindbergs Freule Julie, Therese Desqueyroux van Mauriac,
Therese van Zola, Celestine van Mirbeau.
186. Odette de Crecy, de betoverende veroveraarster en minnares-van-velen
in Prousts oeuvre. Markies de Sade zijn Justine.
194. Koning Arthur en de Ridders van de Tafelronde. Viviane de ‘bose’ fee
en haar alter ego Morgane.
201. Ik geloof dat er een - vaak verloochende, vaak verdrongen, maar steeds
groeiende - behoefte bestaat bij vrouwen en mannen aan warmte,
betrouwbaarheid, aandacht, aan het bewust elkaar zien.
201. Een groot vrouwelijk auteur, Colette, die de aardse werkelijkheid
kende en liefhad als geen ander.
- (1984) Hella S. Haasse, Een interview, Johan Diepstraten
Verscheen ter gelegenheid van de uitreiking van de P.C. Hooftprijs 1983.
- (1992) Heren van de Thee. Historisch 1873 - 1918.
Begint met een uitgebreide beschrijving van plantages. Even overweegt hij
om met een lokaal meisje te trouwen. Kort daarop komt hij in Jakarta in
aanraking met een familie met huwbare dochters. Vanaf bladzijde 133 komt er
vaart in het verhaal. Richting het einde worden soms enkele jaren
overgeslagen.
Een roman, maar geen ‘fictie’. De interpretatie van karakters en
gebeurtenissen berust op brieven en documenten die mij ter beschikking zijn
gesteld.
38, 66 Neef, Douwes Dekker, die zich tegenwoordig Multatuli noemt.
55 Batavia
56 Douanekantoor aan de Kleine Boom.
59-,138 Koningsplein
77 De mensen zijn hier zeer kwetsbaar in hun eergevoel.
79 Voor de Javaan is de gamelan een persoon.
98 Buitenzorg, Plantentuin
103 Pas geopende spoortlijn tussen Batavia en Buitenzorg.
128 de vrouwen en meisjes van het land
130 Zou hij opgewassen zijn tegen de te verwachten complicaties [..]
wanneer hij trouwde met een Indisch meisje uit een eenvoudig milieu.
133. Het paar 1876-1879 (huwelijk met Jenny Roosegaarde)
163. Een huwelijk moet een hel zijn, als er tussen man en vrouw geen liefde
bestaat.
171. Jenny en hij waren niet vrij. Zij zouden het nooit zijn.
201. dat de vulkaan op het eiland Krakatau in de Straat Soenda was gaan
werken.
208. Zij was van plan in de toekomst haar leven anders in te richten.
254. Zij zou niets liever willen dan in Europa blijven.
255. Het leven in Holland bevalt Rudolf niet: hij vindt de mentaliteit
onbegrijpelijk veranderd.
278. Couperus. Vader vindt dat smaakbedervende en decadente lectuur.
279. Hotel Wilhelmina in Bandoeng.
279. De grote huizen aan de Postweg, langs Keboen Djati, naar Bandoeng.
- (1993) Een handvol achtergrond, Autobiografische teksten
Met o.a. 1969 voor het eerst op Java terug en verslag van haar recentste
bezoek in 1992.
- (2002) Sleuteloog. Mijn favoriet, een geloofwaardige plot met veel over
Indonesie. Een aanrader!
- (2003) Retour Grenoble, Anthony Mertens in gesprek met Hella S. Haasse.
"Vaak valt "ongeluk" in het huwelijk samen met frustraties en
insufficiëntiegevoelens van de partners of van een van hen. Je weet,
volgens Tolstoj hebben gelukkige families geen geschiedenis. Verschil van
mening, conflicten, botsingen hoeven "geluk" niet in de weg te staan.
Veel erger is een diepgaande incompatibiliteit, een verschil van niveau in
beleven en waarnemen, en in de uiting van gevoelens en gedrag.
Gelijkheid van niveau, van "smaak", van gevoel voor humor ook, in
menselijke verhoudingen, is doorslaggevend.
Geluk is voor mij maar gedeeltelijk gelegen in wat ik van anderen, of van
de buitenwereld in het algemeen, ondervind. Als opperste geluk beschouw ik
een staat van harmonie, van innerlijk evenwicht, het besef dat je je
begripsvermogen, je wil, je creativiteit, beheerst."
"Maja raakt in de war als ze op een gegeven moment gewaarwordt dat ze niet
meer beantwoordt aan het beeld dat haar man van haar had.
Een liefdesverhouding , of laat ik zeggen de verliefdheid, begint met de
idealisering van de ander. In de ander vind je je eigen ideaal terug. Maar
de idealisering kan geen stand houden, je moet leren de ander als ander te
gaan zien, niet als een projectie van je verlangen."
- (2004) Bij de les. Schoolplaten van Nederlands-Indië tussen 1913 en 1940.
- (2004) Het dieptelood van de herinnering, autobiografische geschriften:
I. Zelfportret als legkaart (ook online op dbnl.org) (1954)
II. Persoonsbewijs (1967)
III. Krassen op een rots (1969/70): Ik sta - na dertig jaar - weer op de
grond van Jakarta.
IV. Een handvol achtergrond (1992/93)
Ik heb bij dit boek een (persoonlijke) index gemaakt, want die ontbreekt
helaas.
- (2006) Het tuinhuis, De verhalen tot nu toe. Ik vond ze niet allemaal
even geslaagd.
Het tuinhuis
"Hij kwam niet tot zijn recht, met zijn ironie, zijn behoefte aan kalme
regelmaat [..] duidelijk was dat mijn vader doodmoe werd van wat hem eens
moet hebben bekoord."
Een perkara
"Mijn moeder, van wie hij niet hield, die hem ergerde, paste bij hem, was
de voorbeschikte wederhelft voor een man zoals hij."
- (2007) Een handboog der verbeelding, Arjan Peters in gesprek met Hella S.
Haasse.
In "Een handboog der verbeelding" komt W.F. Hermans ter sprake:
Je wordt pessimistisch als je denkt: ik heb het niet in de hand, ik kan
mijn frustraties niet opheffen. In een bepaald opzicht is dat de tragiek in
het leven van Hermans geweest.
Maar zo diep-filosofisch hebben we nooit met elkaar gesproken. Je kunt dit
uit alles wat hij geschreven heeft zonder meer oppikken. Ik had persoonlijk
veel sympathie voor hem, en hij was ook een aanmerkelijk zachtzinniger
persoon dan in het algemeen wordt aangenomen.
Ik acht hem onze belangrijkste naoorlogse schrijver. In zijn beste werk
heeft hij een heel eigen, nuchtere, zwart-witte stijl, maar ook een zeer
scherp waarnemingsvermogen. Je vermoedt achter wat hij schrijft meer dan er
staat, er strekt zich een reeks van coulissen achter uit, waardoor zijn
werk je nooit verveelt. Je blijft er altijd mee bezig.
- (2013) Indische Letteren, Themanummer Hella S. Haasse, juni 2013.
- (2014) Spiegelbeeld en schaduwspel, Het oeuvre van Hella S. Haasse,
Margot Dijkgraaf. Met index.
Ik heb ook drie - dunne - boeken van haar gelezen die ik als matig
bestempel. Soms is het verhaal ongeloofwaardig, met vergezochte
toevalligheden. Er zitten wel goede stukken in, maar als geheel vond ik het
tegenvallers. Daarom heb ik die maar teruggebracht naar de kringloop:
- (1983) De wegen der verbeelding. Het deel in Zuid-Frankrijk is als een
matige en zeer voorspelbare B-film.
- (1994) Transit (boekenweekgeschenk). Vond ik niet zo interessant.
- (2000) Fenrir: een lang weekend in de Ardennen. Een gemiste kans, want de
locatie en sommige personages zijn wel interessant.
Johan (3 april 2022)