Conserve (1947)


In de lente van 2025 ga ik met mijn zus familie bezoeken in Utah. 
Ik herinnerde mij dat Willem Frederik Hermans zijn debuut Conserve 
(1947) over mormomen gaat. Conserve had ik nog niet gelezen, simpel-
weg nog niet aan toegekomen. Het oeuvre van Hermans is immers zo 
omvangrijk. 
Conserve is opgenomen in een bundel onder de titel Drie melodrama's. 
Dat heb ik op 25 september 2010 gekocht, maar pas onlangs (maart 2025) 
gelezen.


Eerder las ik online een stuk uit het tijdschrift Tirade met een ver-
wijzing naar het reisverslag ‘Twee families Smith’. Dat is opgenomen 
in Het sadistisch universum 2. Van Wittgenstein tot Weinreb, en dat 
is inmiddels weer opgenomen in Deel 11 van het Volledige Werken. 
Daar stonden genoeg interessante stukken om dat deel aan te schaffen.

Hieronder fragmenten uit dat stuk uit Tirade door G.F.H. Raat, daarna 
verder met mijn bevindingen over het reisverslag en Conserve zelf.


https://www.dbnl.org/tekst/_tir001198101_01/_tir001198101_01_0069.php#

Waarom de jonge Willem Frederik Hermans in de zomer van 1943 aan een 
roman ging schrijven die speelde in de kringen van de Amerikaanse 
Mormonen, valt na te lezen in zijn reisverslag ‘Twee families Smith’, 
opgenomen in Van Wittgenstein tot Weinreb.

Zijn beweegredenen interesseren mij hier minder dan de problemen die 
hij zich daarmee op de hals haalde en, vooral, de wijze waarop hij 
ze heeft aangepakt.
In 1947, toen de eerste druk van Conserve verscheen, en in 1957, toen 
de herziene versie in Drie melodrama's uitkwam, vormden De Heiligen 
der Laatste Dagen een veel onbekender geloofsgemeente dan, in weerwil 
van alle bekeringsijver, nu nog het geval is.
Niet alleen de Mormoonse leer is de lezer van Conserve vreemd; steden 
als Salt Lake City, Memphis en New Orleans kent hij evenmin op zijn 
duimpje en met zijn kennis van de Indianen in Nicaragua is het niet 
beter gesteld. Naar het lijkt, zal Hermans in zijn roman dus veel 
feitenmateriaal dienen aan te dragen. Maar ook moet hij sfeer scheppen 
via saillante details en tenslotte een geloofwaardige romanwerkelijk-
heid op papier brengen. Hoe wordt deze heksentoer volbracht?

Inderdaad maakt Hermans de lezer deelgenoot van de kennis die hij 
putte uit zijn documentatie inzake de Mormonen.
Van de voor de roman minder belangrijke Indiaanse cultuur maakt hij 
zich grijnslachend af en de steden nemen een tussenpositie in. 
Het belangrijkste is evenwel dat niet gemikt wordt op historische 
waarachtigheid. Door een dubbelzinnige presentatie van de roman-
werkelijkheid wordt de pretentie van waarschijnlijkheid juist 
pgegeven. Weinig middelen laat Hermans onbeproefd om de lezer in een 
positie te manoeuvreren, waarin dit criterium ongeldig is. 
[..]
De verteltechniek heeft ouderwetse, negentiende-eeuwse trekken be-
houden. Vooral in de eerste elf hoofdstukken van de roman treedt een 
verteller op die anno 1947 en 1957 reeds lang dood werd gewaand. 
Hij heeft een almachtig geografisch overzicht, het gedachtenleven 
van zijn personages heeft voor hem geen geheimen en de afloop van het 
verhaal evenmin. Daarnaar verwijst hij diverse malen opzichtig vooruit. 
Uiteraard past het in deze verteltrant dat de verteller zich veel-
vuldig tot de lezer richt. ‘Denk niet, lezer, dat het bleef bij deze 
gunst’, zo spreekt hij de lezer toe, na uiteengezet te hebben welk 
een bevoorrechte positie Ferdinand verwierf bij een groep van twaalf 
danseressen.
Een andere hebbelijkheid van de verteller mag hier evenmin onvermeld 
blijven: het zich beroepen op documenten. Van Jerobeam wordt gezegd: 
‘Hij schreef er ook zijn brieven aan Ferdinand, die hoe langer hoe 
uitvoeriger werden. Zij zijn later vrij volledig teruggevonden’. 
Hier wordt een (quasi-) illusie van authenticiteit opgeroepen: de ver-
teller pretendeert verslag uit te brengen van gebeurtenissen die door 
schriftelijke bewijsstukken kunnen worden gestaafd. 
[..]
Een ander voorbeeld. Een brief waarin Ferdinand in weinig oorspronke-
lijke bewoordingen uiting geeft aan zijn liefde voor Onitah, breekt 
de verteller als volgt af. ‘Wij besparen de lezer het vervolg van 
Ferdinands proza’. Ook hier is er de bedrieglijke suggestie van 
bestaande geschriften waaruit de verteller citeert. De indruk wordt 
gewekt dat de verteller onderzoek heeft gedaan, alvorens zijn relaas 
op schrift te stellen.
[..]
Vestdijk deinst in zijn historische romans niet terug voor ‘aangeplakte 
baarden en met notensap bruingemaakte gezichten’, constateert Hermans 
in ‘Tegen de historische roman’. Maar de laatste weet in Conserve ook 
van wanten. M.b.t. deze roman heeft Hermans verklaard: ‘Mijn verhalen 
die niet in Nederland spelen zijn natuurlijk vermommingen (...)’. 
Vermommingen, maar geen onberispelijke, waardoor de valsheid van de 
wereld in Conserve eens te meer aan het daglicht komt. Niet alleen 
schaft Isabel ‘een Hollandse keeshond’ aan en verblijft Jerobeam in 
een krankzinnigengesticht met ‘oudhollandse trapgevels’, ook verraadt 
beider achternaam, Vanhagen, de Hollandse oorsprong van de roman.

(In 1957 werd de achternaam gewijzigd in Arbuthnot. De Hollands ogende 
achternaam van een bijfiguur, Vandusen, werd gehandhaafd.)

Stelselmatig wordt de lezer van Conserve verhinderd deze roman als 
realistisch, in de conventionele zin van het woord, op te vatten. 
Daaraan is de dubbelzinnige presentatie van de romanwerkelijkheid debet. 
De onechtheid van de realiteit in Conserve wordt keer op keer beklem-
toond: door de situering in een gedateerd, romantisch kader, waartoe 
de aanwezigheid van een negentiende-eeuwse verteller veel bijdraagt; 
door het tonen van de romanconstructie; door het stipuleren van 
parallellen met om hun dubieuze realiteitsweergave beruchte genres; 
door de clichématigheid van de verhaalfiguren; door groteske, quasi-
exotische details en door de suggestie dat de niet-Nederlandse werke-
lijkheid eigenlijk een vermomde Nederlandse is. Aldus wordt een zo-
danige verstandhouding met de lezer gekweekt, dat de mimetische waar-
schijnlijkheid, door Hermans onrealiseerbaar geacht in de historische 
roman, als categorie niet toegepast kan worden op Conserve.


Twee families Smith is een reisverslag beginnend in casinostad Reno, 
Nevada, met een binnenlandse vlucht naar het sterk contrasterende Salt 
Lake City, Utah. Hermans bezoekt trekpleisters in de stad die met de 
mormonen te maken hebben. 

‘Hoe kwam ik ertoe, in 1942, een roman te schrijven Conserve die 
onder de Mormonen speelt?
Ik was nooit in Amerika geweest, zelfs nauwelijks ooit buiten Nederland.
Antwoord: Omdat ik zekere overeenkomsten zag tussen Mormonen en de 
nationaalsocialisten. Net als Hitler verkondigen Mormonen een totali-
taire wereldbeschouwing. Net als de nationaalsocialisten eist de 
Mormoonse Kerk de complete mens op.
[..]
Een systeem waarin de staat alles betekent en het individu niets. 
De wereldgeschiedenis toont dat dergelijke complete omwentelingen 
helemaal niet onmogelijk zijn. Ik had immers Oswald Spengler, Der 
Untergang des Abendlandes gelezen.
[..]
Mormonen menen dat de mens eeuwig leeft, niet alleen na zijn dood, 
maar ook voor zijn geboorte.
[..]
‘This is the place’, zei Brigham Young op 24 juli 1847 en hij wees op 
de woestijn aan zijn voeten.
Het Grote Zoutmeer herinnerde natuurlijk aan de Dode Zee in Palestina 
en er monde een riviertje in uit, dat dan ook prompt Jordan River is 
gedoopt.
Sommige sociologen beweren dat Salt Lake City ten onder zou zijn 
gegaan als niet de goudvelden van Californië zouden zijn ontdekt.
[..]
De boeken van de het Boek van Mormonen bevatten zogenaamd de 
geschiedenis van de zogenaamde ‘verdwenen stammen Israëls. Ik ken, 
voor zover ik het dan gelezen heb, weinig boeken waarin met zoveel 
woorden zo totaal niets wordt verteld.
[..]
De Kerk bezit banken, ziekenhuizen, verzekeringsmaatschappijen, 
gebouwen, een univeristeit, een TV-station, radiostations en onder-
nemingen van allerlei aard.
[..]
Niet alleen alcohol, pornografie en tabak worden afgekeurd door de 
Mormomen, maar ook koffie en thee.
[..]
De Kerk vraagt tien procent van zijn inkomen en het merendeel van 
zijn vrije tijd. Zij stuurt zonen, op kosten van de familie, naar alle 
uithoeken van de wereld om zending te verrichten.
[..]
Hoe komt het dat de Kerk van Jezus Christus en de Heiligen der Laatste 
Dagen een groeiende aanhang heeft? Omdat in onze tijd van onzekerheden, 
deze kerk zijn leden een grotere geborgenheid verschaft dan andere 
kerken. Zij houdt haar leden bezig van de wieg tot het graf met over-
zichtelijke, concrete en veeleisende taken.’

Zowel in het reisverslag als in de roman noemt Hermans dat er geen 
wetenschappelijk bewijs is dat er een volk de oceaan is overgestoken 
naar Amerika en als straf een getinte kleur heeft gekregen (indianen). 

 
Het debuut zelf heeft elementen die doen denk aan De tranen der 
acacia’s. Zoals het wisselende perspectief per hoofdstuk, ontsporende 
personages en meegezogen worden in een verhaal waarvan je wil weten 
hoe het gaat aflopen. Met zeer beklemmende scènes. 
Soms wat slordig en krakkemikkig. Maar bedenk wel dat Hermans nog jong 
was wanneer het tijdens de oorlog is geschreven. 

Tot slot enkele citaten:

‘Te Saltair zou men zich in Oosteinde of Deauville kunnen wanen. 
Het is vanuit Salt Lake City gemakkelijk en snel te bereiken; vandaar 
dat er veel mensen komen. Op een soort kaap in het meer uitstekend, 
is een casino gebouwd met pseudo-Turkse koepels.’ (p.74)

‘Doordat Amerika de parvenu onder de landen is, daardoor heeft het 
altijd haast.’

‘Omdat Abraham met zijn halfzuster getrouwd is geweest, moest Brigham 
Young het wel goed vinden dat een zekere G. D. Watt ook met zijn half-
zuster trouwde.’

Al met al is Conserve veel beter dan verwacht.


Johan (7 april 2025)